Một số chất chỉ điểm ung thư

Các chất chỉ điểm ung thư được dùng để phát hiện, chẩn đoán và theo dõi điều trị một số bệnh ung thư. Bệnh ung thư không được chẩn đoán sớm chắc chắn dẫn đến tử vong, tất cả những biện pháp điều trị hiện nay (ngoại khoa, hoá trị liệu, trị liệu phóng xạ…) nếu thực hiện ở giai đoạn muộn, đều có những hạn chế đáng kể. Do vậy việc phát hiện sớm ung thư nhờ chất chỉ điểm ung thư là vô cùng quan trọng.

1. Thế nào là ung thư?

Ung thư là bệnh trong đó xảy ra sự tăng sinh một cách lộn xộn các tế bào bất thường với tốc độ cao, tạo ra trong cơ thể một tổ chức lạ gồm tế bào non, chuyển hoá mạnh, lấn át những tổ chức xung quanh và tranh chấp các chất dinh dưỡng…

Bệnh ung thư không được chẩn đoán sớm chắc chắn dẫn đến tử vong, tất cả những biện pháp điều trị hiện nay (ngoại khoa, hoá trị liệu, trị liệu phóng xạ…) nếu thực hiện ở giai đoạn muộn, đều có những hạn chế đáng kể. Tỷ lệ tử vong của ung thư trên thế giới là rất lớn, đứng hàng thứ hai sau tỷ lệ tử vong của bệnh tim mạch.

2. Chất chỉ điểm ung thư là gì?

Chất chỉ điểm ung thư (tumor marker) là những chất do tế bào ung thư hoặc các tế bào khác của cơ thể sản xuất đáp ứng với ung thư hoặc một số bệnh lành tính. Có thể phát hiện chất chỉ điểm ung thư trong máu, nước tiểu, phân, tổ chức u hay các tổ chức khác, hoặc trong dịch cơ thể của một số bệnh nhân ung thư.

Hầu hết chất chỉ dấu ung thư là những protein có tính kháng nguyên nhưng không phải tất cả các kháng nguyên ung thư đều có thể dùng như là chất chỉ điểm ung thư. Gần đây, những đặc điểm biểu lộ gen và những thay đổi của DNA cũng bắt đầu được dùng như là chất chỉ điểm ung thư. Hiện nay đã xác định và sử dụng trên lâm sàng hơn 50 chất chỉ điểm ung thư khác nhau. Chúng có thể là các phân tử protein, acid nucleic, các hormone; một số enzyme và kể cả một số tế bào đặc biệt.

3. Một số chất chỉ điểm ung thư

• • • Alpha foeto – protein (AFP) giúp cho chẩn đoán và theo dõi ung thư gan và ung thư tinh hoàn.
    • Beta hCG (Beta Hormon Chorionic Gonadotrope): Chất chỉ điểm đối với ung thư tinh hoàn.
    • CA 125 (Cancer Antigen 125): Chất chỉ điểm đối với ung thư buồng trứng.
    • CA 15-3(Cancer Antigen 15-3): Chất chỉ điểm đặc hiệu nhất đối với ung thư vú.
    • CA 19-9 (Carbohydrat Antigen 19-9): Có độ đặc hiệu cao đối với ung thư tụy và ung thư đường mật; phối hợp với CEA rất có giá trị trong chẩn đoán ung thư đường tiêu hoá và đại trực tràng.
    • CEA (Carcino – Embrionic Antigen): Chất chỉ điểm chung cho các loại ung thư
    • CT (Calcitonin): Chất chỉ điểm cho chẩn đoán và theo dõi ung thư tuyến giáp
    • CYFRA 21-1 (Cytokeratin 19 Fragment): Chất chỉ điểm để chẩn đoán; tiên lượng và theo dõi ung thư phổi tế bào không nhỏ
    • PSA (Prostat Specific Antigen): Chất chỉ điểm cho ung thư tiền liệt tuyến.

4. Tiêu chuẩn của một chất chỉ điểm ung thư

Các chất chỉ điểm ung thư phải đặc hiệu cho ung thư; nồng độ tỷ lệ với thể tích khối u, phát hiện được từ giai đoạn sớm của bệnh. Cụ thể các tiêu chuẩn của một chất chỉ điểm ung thư gồm:

• • • Phải có tính đặc hiệu của tổ chức tế bào ung thư.
    • Phải có tính đặc hiệu về cơ quan tổng hợp ra nó tức là có tính đặc hiệu cơ quan; chỉ điểm được cơ quan bị ung thư.
    • Được giải phóng từ các tế bào khối u vào các dịch thể dễ thu nhận; nghĩa là được phân bố trong các bệnh phẩm như huyết thanh, nước tiểu.
    • Nồng độ của nó trong bệnh phẩm phải phản ánh được tình trạng và tiến triển của khối u (kích thước; sự phát triển, có hay không có di căn, kết quả điều trị…)
    • Phát hiện được ở những nồng độ rất thấp, có khả năng chẩn đoán, phát hiện sớm ung thư.
    • Có độ đặc hiệu (specificity) và độ nhạy (sensitivity) cao, xấp xỉ 100%.

Định lượng chất chỉ điểm ung thư trước điều trị giúp bác sĩ điều trị lập kế hoạch điều trị thích hợp. Trong một số trường hợp ung thư, lượng chất chỉ điểm ung thư phản ánh giai đoạn (mức độ lan rộng) của bệnh và tiên lượng bệnh nhân (diễn tiến và kết quả). Cũng có thể định lượng định kỳ chất chỉ điểm ung thư trong thời gian điều trị ung thư để theo dõi và kiểm tra hiệu quả điều trị. Sau khi chấm dứt điều trị, định lượng chất chỉ điểm ung thư giúp theo dõi và phát hiện tái phát.